Pisząc o prawosławiu na terenie Sosnowca trzeba mieć na uwadze pierwszą świątynię w Granicy (kiedyś osobna osada, obecnie dzielnica Sosnowca - Maczki). Cerkiew wybudowano z ofiar wiernych na przedłużeniu budynku komory celnej, położenie kamienia węgielnego nastąpiło we wrześniu 1876 r., a wyświęcenia dokonano 7 października 1884 r. Świątynia pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego mogła pomieścić 250 osób. Była jednokopułowa, nad przedsionkiem znajdowała się dzwonnica z 6 dzwonami i zegar jako wotum po wypadku na stacji Borki w dniu 07.10.1888 r. Ikonostas wykonano w pracowni Leontiewa, ikony napisał akademik Wasiljew. Koszt budowy cerkwi i domu parafialnego wyniósł 60 tys. rubli. Cerkiew w Granicy była prawie identyczna jak w innych miastach Królestwa – Aleksandrowie Kujawskim, Mławie, Grajewie. Z przekazów mieszkańców wiadomo, że kuliste zwieńczenie hełmu miało średnicę 1m. i było złocone. Do 1910 r. cerkiew w Granicy stanowiła odrębną parafię. Później natomiast włączono ją do parafii św. Mikołaja w Sosnowcu.
Ze względu na dynamiczny rozwój Sosnowca w końcu XIX stulecia zaszła potrzeba budowy cerkwi w centrum miasta, żeby zaspokoić potrzeby duchowe napływającej ludności wyznania prawosławnego. W pobliskim Będzinie znajdowała się stolica powiatu, w Sosnowcu i w Granicy mają swą siedzibę olbrzymie komory celne. Dzięki skrupulatnemu prowadzeniu kroniki przez pierwszego proboszcza ks. Jana Lewickiego mamy dokładne wiadomości o początkowych latach funkcjonowania parafii. Plac pod budowę cerkwi w formie darowizny przekazał Zarząd Warszawsko – Wiedeńskiej Kolei Żelaznej. Teren usytuowany był nie w ścisłym centrum osady, a przy ślepej ulicy Cerkiewnej między torami. Usytuowanie cerkwi na uboczu okazało się szczęśliwe i być może to spowodowało, że jako jedyna z prawosławnych świątyń w Sosnowcu zachowała się do dziś. 15 sierpnia 1888 roku odbyło się uroczyste położenie kamienia węgielnego pod przyszły budynek cerkwi. Już 28 listopada 1889 r. biskup lubelski Flawian wyświęcił nowo wybudowaną cerkiew, która nosi wezwanie świętych Wiary, Nadziei, Luby i matki ich Zofii. Projektantem cerkwi był Prokofiew – pomocnik Architekta Guberni Piotrkowskiej[1].
Ogólny koszt budowy świątyni wyniósł 40 tys. rubli. W 1890 roku zbudowano jeszcze plebanię i szkołę parafialną. W 1894 roku powstał prawosławny cmentarz. Wkrótce parafianie przestają się mieścić w świątyni. Początkowo planowano rozbudować istniejącą cerkiew, zgromadzono nawet środki finansowe, jednak ta koncepcja upadła i poczyniono starania o budowę nowej cerkwi. Na początku XX wieku liczba prawosławnych mieszkańców Sosnowca wzrosła do 3 tysięcy. W związku z rosnącymi potrzebami duchowymi Dnia 27 maja 1901 r. położono kamień węgielny pod budowę nowej, przestrzennej cerkwi. Całkowity koszt budowy wyniósł 90 tys. rubli. Wyświecenie cerkwi pod wezwaniem św. Mikołaja nastąpiło 26 października 1906 r. Cerkiew mieściła tysiąc dwieście osób, wieńczyło ją pięć kopuł i wysoka dzwonnica. W środku urządzono miejsce dla trzech chórów. Posadzka była wyłożona płyta ceramiczną. W cerkwi zastosowano centralne ogrzewanie.
Wkrótce wybuchła I Wojna Światowa, jej wybuch w 1914 roku zamknął pierwszy rozdział historii parafii. W tym momencie Rosjanie związani z pełnieniem różnych funkcji administracyjnych i związani ze strażą graniczną oraz wojskiem ewakuowali się do Rosji. Pozostała natomiast ludność prawosławna niezwiązana z zaborcami. Byli to pracownicy cywilni, którzy osiedlili się w Sosnowcu w minionym okresie w ramach migracji w poszukiwaniu pracy. Mieli tu swoje domy, założyli rodziny i nie odczuwali potrzeby wyjazdu. W czasie wojny żadna z trzech sosnowieckich cerkwi nie została uszkodzona. Pierwszym powojennym zostaje uznany za świętego przez Cerkiew prawosławną – św. Bazyli Martysz. Parafia po zawierusze wojennej była w bardzo trudnym położeniu, ks. Bazyli Martysz zaczyna powoli organizować życie religijne. Liczebność parafii w tym okresie to ok. 2000 osób. W tym też okresie władze państwowe podjęły próbę likwidacji obu znajdujących się cerkwi w Sosnowcu, na początku władze odebrały parafii cerkiew pw. św. św. Wiery, Nadziei, Luby i matki ich Zofii, domy dla kleru, budynek byłej szkoły cerkiewnej i stróżówkę przy ul. Kilińskiego. Od roku 1919 zlikwidowano samodzielną parafię w Sosnowcu, przyłączając ją do parafii w Piotrkowie Trybunalskim. Po odebraniu cerkiew wielokrotnie ulegała profanacji i dewastacji
Wkrótce władzę miejskie podjęły decyzję o zburzeniu drugiej sosnowieckiej cerkwi, pw. św. Mikołaja. Decyzja została podjęta przez Radę Miejską na posiedzeniu dnia 30 maja 1938 roku, wniosek przyjęty jednogłośnie brzmiał: Rada Miejska m. Sosnowca upoważnia Zarząd Miejski do wydatkowania potrzebnej sumy na rozbiórkę cerkwi prawosławnej przy ul. 3 – Maja w Sosnowcu i uchwala pokryć wydatek na ten cel z nadwyżki budżetowej za rok 1937/1938[2]. Bezpośrednim inspiratorem był ówczesny premier, gen. Felicjan Sławoj – Składkowski. Decyzję tłumaczono troską o bezpieczeństwa prawosławnych, ponieważ władze utrzymywały, iż grozi zawaleniem. Parafianie protestowali, jednak bezskutecznie. Władze pozostały przy swoim stanowisku i dały parafianom 24 godziny na przystąpienie do rozbiórki. Ostatecznie przystąpiono do demontażu 25 maja 1938 r., mury okazałe się tak solidne, że musiano użyć dynamitu do wysadzenia kopuł i stropów. Zdecydowanie przeciwko destrukcji protestował również rzymsko – katolicki dziekan będziński ks. Franciszek Gola, który sprzeciwiał się stosowaniu bolszewickich metod.
Po wyburzeniu cerkwi św. Mikołaja wierni zwrócili się z prośbą o zwrot, lub przynajmniej wydzierżawienie cerkwi pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i matki ich Zofii przy ul. Kilińskiego. Prośba została odrzucona. Wspólnota prawosławna skorzystała z propozycji kościoła ewangelickiego o współużytkowaniu ich kościoła. Prawosławni mogli powrócić do cerkwi dopiero w 1940 roku, kiedy władze niemieckie wyraziły zgodę na otwarcie cerkwi pw. św. św. Wiery, Nadziei, Luby i matki ich Zofii. Parafianie rozpoczęli remont świątyni. W czasie okupacji niemieckiej władze zachowywały neutralność wobec wyznawców prawosławia.
Po wkroczeniu 27 stycznia 1945 roku wojsk radzieckich niemal wszystkich parafian potraktowano jako wrogów Związku Radzieckiego, wielu z nim postawiono zarzut prowadzenie w czasie wojny działalności antyradzieckiej. Po wojnie w Sosnowcu pozostali prawosławni, którym udało się uniknąć aresztowań i wywózek. Działalność parafii została bardzo zredukowana.
Współczesna karta parafii został otwarta w latach 80. W 1979 roku obowiązki proboszcza parafii sosnowieckiej objął ks. Sergiusz Dziewiatowski. Zastał parafię w stanie wielkiego zaniedbania, a nawet ruiny. Od czasów okupacji niemieckiej nie wykonano żadnych większych prac. Cerkiew i zabudowania parafialne były w bardzo złym stanie i wymagały kapitalnego remontu. Przełom wieku XX i XXI to nieustanne prace nad zachowaniem cerkwi w należytym stanie, nieustanne prace remontowe. Od września 2018 r. proboszczem Parafii jest ks. dr Mikołaj Dziewiatowski.
Dziś, parafia pomimo niewielkiej liczby rozwija się, co jest widoczne na wielu płaszczyznach. W sferze duszpasterskiej stopniowo wzrasta liczba osób uczestniczących w nabożeństwach i przyjmujących sakramenty, w sferze katechetycznej zwiększa się też liczba uczniów uczestniczących regularnie w zajęciach z zakresu religii. Dla dorosłych organizowane są „Sosnowieckie spotkania z prawosławiem”. W sferze materialnej cerkiew też jest w dobrym stanie. Zakończono prace konserwatorskie elewacji zewnętrznej, postępują prace nad ikonami wewnątrz sosnowieckiej świątyni. Sosnowiecka cerkiew jest wizytówką regionu i jest bardzo chętnie odwiedzana zarówno przez grupy szkolne, jak i turystów. Na remont czekają natomiast pozostałe budynki cerkiewne. Na pozycję wspólnoty mają też wpływ duże zaangażowanie na niwie społecznej oraz wielość wydarzeń kulturalnych, w których uczestniczy. Trudno określić strukturę narodową parafii. Dominującą grupę stanowią prawosławni Polacy, sporo jest emigrantów ze Wschodu: Ukraińców, Rosjan i Białorusinów. Zdarzają się Łemkowie, Gruzini, Serbowie, Grecy i Rumuni. Wszystkich jednak jednoczy wyznawana wiara – Święte Prawosławie.
[1] Projekt Prokofiewa jest unikatowy i oryginalny, projekt cerkwi został osadzony na planie oktagonu, charakterystycznego bardziej dla Bizancjum, czy Rawenny niż dla XIX Europy Wschodniej (gdzie budowano cerkwie na planie krzyża greckiego lub kwadratu). Sosnowiecka cerkiew jest orientowana, wykonana z kamienia i cegły, ozdobiona jest klinkerowymi elewacjami o dekoracyjnych formach, charakterystycznych dla tego stylu. Pięciopolowa świątynia jest budowlą centralną, zbudowana na planie oktagonu z czterema przybudówkami. Prezbiterium również zamyka się w ośmiobocznym kształcie. Od strony zachodniej dobudowano przybudówkę, która podtrzymuje dzwonnicę, mieszczącą przedsionek z głównym wejściem.
[2] Archiwum Państwowe w Katowicach, Akta Miasta Sosnowca,, sygnatura 4184, s. 15.